هنر بلوچ | هنرمندان بلوچستان | صنایع دستی بلوچی | آهنگ بلوچی | بلوچ موزیک | زیمل

آشنایی با موسیقی بلوچستان انواع سبکها و تاریخچه آواز و موسیقی بلوچستان

موسیقی بلوچستان در میان تمام موسیقی هایی که در نواحی مختلف ایران وجود دارند از ماهیت و کیفیت ویژه ای برخوردار است. تنوع ملودیک و ریتمیک آثار و نوازندگان صاحب نام و وجود سازهای با بافت و ساخت متفاوت با سازهای دیگر مناطق ایران جلوه ای خاص به موسیقی این خطه از کشورمان داده است.

به نقل از استاد بزرگ زاده ،در ایران لیکو شاخص‌ترین و مهم‌ترین مقام در موسیقی شمالی بلوچستان ( سرحد) و تا حدودی مترادف با ذهیروک (آواز بنیادی نواحی مرکزی و جنوبی بلوچستان – مکران) است . محتوای موسیقیایی مقام لیکو و اشعار مورد استفاده در آن بیانگر غم و هجران است. بسیاری از نمونه‌های موسیقی بلوچستان مانند لیلو ( لالایی )، موتک ( مویه )، برخی از آوازهای کار و تعدادی از آوازها و ترانه‌های بلوچی بر اساس کیفیت این مقام شکل می‌گیرند. لیکو انواع مختلفی دارد که هر نوع مربوط به یک ناحیه یا محل و گاه یک تیره خاص است .لیکو سرحدی که در مناطق شمالی بلوچستان شهرای خاش و زاهدان رواج دارد ،لیکو بم پشتی که متعلق به منطقه بم پشت از توابع سراوان رواج دارد و لیکو دلگانی که لیکوی متعلق به منطقه دلگان از توابع ایرانشهر است. در نواحی مرکزی بلوچستان گاه شاهد اختلاط محتوای موسیقایی لیکو و ذهیروک هستیم .

لیکو یک بیت موزون و قافیه‌دار دارای مصراع‌های ده هجایی است که مضمون آن را مطالب عاشقانه تشکیل داده‌است

بلوچستان را می توان از نظر فرهنگی به دو ناحیه تقسیم کرد: سرحد زمین و مَکُّران.

سرحد زمین دربرگیرنده شهرهایی چون زاهدان خاش نصرت آباد میرجاوه  است و منطقه مکران در واقع از سراوان به سمت جنوب تا دریای عمان. تفاوتهایی در موسیقی دو منطقه وجود دارد.

آواز لیکو همانطور که گفته شد  مهمترین آواز سرحد زمین است که در مناطق مختلف ویژگی های خاص خود را دارد. مانند لیکو سوران ،لیکو بزمان، لیکو دلگان و… .

آواز زهیرک مهمترین آواز مکران است.ذهیرک نیز به چندین نوع مختلف تقسیم می شود و هرکدام به بخشی از مکران مربوط است.

موسیقی آوازی

هر چند تلفیق موسیقی بلوچستان با مراسم و سنن قومی باعث شده که تا این حد حفظ شود اما با پهنای گسترده ای که دارد تقسیمات فراوان و نام ها و واژه های بسیاری پدید آورده و همانند موسیقی سایر اقوام ایرانی نشانه های زیادی از فرهنگ اصیل ایرانی و باورهای اسلامی دارد. ترانه های عامیانه بلوچستان در مراسمات و اعیاد، جایگاه ویژه ای دارد که در مراسمات عروسی و ختنه سوران و بویژه اعیاد خوانده می شود.

۱) سپت (صفت) به معنای پرستش و تمجید آهنگی که هنگام تولد نوزاد به مدت۱۴ روز زنان آن منطقه به صورت دسته جمعی این ترانه را می خوانند. موضوع متن این اشعار، خدا، رسول و بزرگان دین می باشد.

۲) وربت پس از زایمان به صورت گروهی توسط زنان خوانده می شود.

۳) شپتاکی اجرای این ترانه پس از وضع حمل توسط بستگان خوانده می شود، معمولا دسته جمعی و میان دو گروه از خوانندگان متناوبا به صورت سوال و جواب تعویض می گردد.

۴) لار و ششگانی در شب ششم تولد نوزاد خوانده می شود.

۵) لیلو در حقیقت همان لالایی است با آهنگی کشیده و ملایم

وپس که واب ترا رودین ایت ……بے وابی ترا رنجین ايت

وهدی که ننوک مان وتی مات ء سرزانان گرئيب ایت و زنزر ایت و آرام و کرارئ نیست

۶) سوت (صوت) آهنگ های شاد همراه با ترانه هایی در مورد زیبایی های طبیعت می باشد.

۷) نازیک به معنی ستایش است برای شش شب مراسم عروسی اجرا می شود.

۸) لارو و هالو در آخرین روز مراسم عروسی اجرا می گردد

۹) شعر آوازی است که متن آن داستان های حماسی، عشقی، وقایع تاریخی، رویدادهای اجتماعی و پند و اندرز است و در واقع نوعی داستان سرایی همراه با اجرای موسیقی است.

۱۰) زهیرک در قدیم در هنگام کار روزانه توسط زنان خوانده می شده است.

۱۱) موتک یا مودک ویژه مرثیه و مراسم عزاداری وترحیم است

۱۲) امبا ویژه ماهیگیران است و به شکل گروهی خوانده می شود

۱۳) گواتی، گواتی نوعی بیماری روحی است بیشتر در زنان مشاهده می شود که با اجرای ترانه گواتی این بیماری از بین می رود.

۱۴) دمال

۱۵) مالد یا پیرپتر از دیگر ترانه هاست.

بخش گسترده ای از موسیقی آواهای بلوچی ترانه های ذهیروک است که در گذشته نه چندان دور توسط زنان خوانده می شده ولی امروزه توسط مردان با ساز خوانده می شود. آوازهای جمعی زنان ( جمع خوانی ) که بیشتر بصورت هتروفونیک انجام می شود . بعنوان مثال : لالوهای حنابندان ، لالوهای حمام و رخت پوشی عروس و داماد که از میان ان همه تنوع آوایی می توانیم به دو صداییهای له لالو لالو له لالو یا لاری لاروک سالونگ منی خدایاداَتا که دو خواننده زن روبه روی هم می نشینند، ابتدا نازینک می خواند ، هم خوان بیت او را تکمیل می کند و جمع پاسخ را بصورت هموفونیک *( دو صدایی) تکرار می کنند و ادامه می دهند.

موسیقی آئینی : تعریف کلی به نام لِیب دارد و به هنگام چوب باریهای شادیانه و رزمی به آن لَتّی لَیب ( لت : چوب) می گویند و به هنگام موسیقی توسل و درمان چهار تعریف خاص می یابد : سازء لیب ( بازی ساز ) – کُپار ء لیب ( بازی کپار) – ولاگ لیب ( لاگ بازی ) – هونء لیب ( بازی خون) و هنگامی که لیبها را به بررسی آرویم همگی نغمات آن در شاخه بازیهای آئینی قرار می گیرد. نعت به معنای به همراه مدح که با عنوان گویشی بومی « نات » نامیده می شود از جمله آوازهای مذهبی غنی و مهم است که در مراسم شبتاکی به همراه آوازهای سپت و وزبت خوانده می شود. در هنگام اجرای ترانه ها و بیتها نوازندگان دیگری که خواننده و نوازنده اصلی را با ساز مشابه همراهی می نمایند پنجگی می نامند و اگر یک نفر هم ساز بنوازد و هم بخواند تَکه زن می نامند

*****************************

مردان بلوچ برای خود موسیقی خاص دارند و چون بیشتر موسیقی خود را به همراه ساز اجرا می نمایند به هر آهنگ آن در مفهوم کلی « طرز » می گویند. اجرای موسیقی اصیل در بلوچها به عهده نوازندگان و خوانندگان طایفه است که این هنر را از نیاکان خود به ارث برده اند و به آن پهلوان می گویند که مشتق از دوکلمه «پهلَو» به معنی دلاور و دانا و « دان» به مهنی خواننده است . این پهلوانان در زمان حاضر دو شیوه اجرایی دارند :

1.ترانه خوانی به زبانهای خاص منطقه

2.ترانه خوانی پارسی که به ان « پارسی وانی » می گویند.

این اجرا دو شکل متمایز به لحاظ محتوای درخور مناسبت دارد :

الف ) صوت (سَوت)

ب ) بیت ( شِئر)

اشکال سَوت در شاخه های زیر تقسیم می شود : موسیقی آئین های سور و سوگ، ائینهای باورمدارانه ، آئین کار و تلاش ، خرده نمایشهای آئینی ، توصیف در سه گونه عاشقانه و ساز و حال ، شکار در دو گونه صحرایی و دریایی، آسیاب گردانی و کُشتی و شادی عیدگاه. بعنوان مثال در در عروسی ها نغماتی چون حنابندان ، سالونگ داده خدا ، هَلو هَلو هلوهه و… و یا سَوتهای جمعی زن و مرد در راه خانه عروس می خوانند : مبارک مانی سالونگ کارارا.

گونه های دیگر سَوت : ترانه های عاشقانه ، سوتهای صیادی ،موسیقی وصف طبیعت که آهنگهای آن را در مراسم آئینی درمان و توسل نیز اجرا می کنند مانند ساز سیمرغ ، ساز مار ، ساز مام (خرس) ، زِی مُر ( موج و ساحل) و… ( برخی از این نمونه ها در موسیقی قلندری یا همان گواتی بلوچستان اجرا می شود.

موسیقی سازی

همچنین در موسیقی بلوچستان سازهای منحصر به فردی استفاده می شود از جمله : سازهايي مانند قيچك، رباب، بنجو، تنبورك، دهلك، دو نلي، چنگ، سيمرغ و سازهاي ضربي همچون طشت و كوزه مخصوص منطقه بلوچستان است.

آلات زهی؛ این ساز اساسا سازی محلی است و در نواحی خراسان وسیستان و بلوچستان نواخته می شود. آلات ضربی؛ دهل و دایره از سازهای ضربی هستند.

قیچک :. این ساز شبیه به قیچک سیستانی  بوده با این تفاوت که کاسه ای به بزرگی کاسه تار و دسته ای کوتاه دارد.نام ديگر قيچك سرود يا سروز است. به قيچك نواز، سرودي مي گويند. اين ساز شبيه كمانچه است با اين تفاوت كه كاسه اي به بزرگي كاسه تار و دسته اي كوتاه دارد. هنگام نواختن روي زانو يا زمين قرار مي گيرد و آرشه يا كمانك به طور افقي با سيم ها تماس دارد. قيچك را معمولاً در بلوچستان مي سازند، طنين خوشايندي دارد و در آهنگ هاي بلوچي يكه تاز ميدان است. صداي آن وسعت زيادي دارد به همين دليل به عنوان مناسب ترين ساز براي اجراي موسيقي هاي شاد و غم انگيز انتخاب مي شود. از نظر كاركرد و قدرت اجراي آهنگ هاي مختلف مي توان قيچك را با ويلن مقايسه كرد.

رباب : این سازدرنوع موسیقی عرفانی از ابزار اصلی به شمار می رود و نواختن این ساز در مراسم مولودی و موسیقی عرفانی در منطقه بلوچستان مخصوصا در منطقه پیرآباد قدمتی۷۰۰ ساله دارد.

تنبورک : این ساز شباهت زیادی به سه تار دارد. در نوع موسیقی حماسی، تنبورک نواز را پهلوان و در موسیقی عرفانی و صوت، تنبورک نواز به تنبورکی مشهور است.

سرنا : مخصوص مراسمات عروسی است.

دهل بزرگ : همراه با سرنا بوده و بدنه آن چوبی است.

تیمبوک- دهلک- دهل مگرمان- دهل بزرگ لیوا- سیمرغ- بنجو- دونلی (ساز محلی بمپور)- طشت وکوزه و دوکر از دیگر سازهای بلوچستان است.

بنجو، سري زخمي بر زانوي نواختن

    يكي ديگر از ادوات موسيقي بلوچستان بنجو است كه صداي شلوغ و رسايي دارد. به هنگام نواختن، يك سر آن را روي زانو و سر ديگرش را روي زمين مي گذارند و با دست راست با مضراب، زخمه مي زنند و با دست چپ يكي از دكمه هاي فلزي را فشار داده تا ميله متصل به دكمه سيم ها را قطع كند و پرده را تغيير دهد و با كم و زياد كردن فشار انگشتان روي دكمه ها هر نت طنين خاصي پيدا مي كند.

    * دونلي، سازي كه در بمپور به خاك مي رود

    ني از ديگر ابزارهاي موسيقي بلوچستان است كه صداي سوزناك و غم انگيز دارد، ني از چوب ني ساخته مي شود. نوازنده آن را نلي مي گويند و در موسيقي گواتي نيز از ني استفاده مي شود. علاوه بر نوازندگي تك ني در بلوچستان دو ني نيز نواخته مي شود كه به آن دو نلي مي گويند. در حال حاضر تنها نوازنده دو ني در ايران كه در جشنواره پارسال و امسال جايزه ويژه جشنواره فجر را دريافت كرد، استاد پير «شير محمد اسپندار» اهل بمپور ايرانشهر است و متاسفانه شاگردي كه كار وي را دنبال كند، ندارد.

* دوكر، كوبيدن بر پوست ضخيم زندگي

    دوكر را دهل نيز مي گويند. اين وسيله هميشه گروه را همراهي مي كند و از اين جهت ضرب را به خاطر مي آورد، ولي با اين تفاوت كه ضرب را از يكسو مي نوازند و دوكر را از دو طرف با ضربه هاي محكم بر پوست ضخيم مي كوبند. دوكرنواز را دوكري مي گويند.

    * طشت و كوزه، طنين آهنگي در خاطره تاريخ

    طشت و كوزه از سازهاي قديمي بلوچستان است كه هم اكنون رو به فراموشي مي رود و به ندرت مورد استفاده قرار مي گيرد. البته چند سالي است كه مجدداً از سوي گروه ماشاءالله بامري در ايرانشهر مورد استفاده قرار مي گيرد.

موسیقی سازی وآوازی

1) نعت و غزل که همان موسیقی عرفانی بلوچستان است و سازهای به کار رفته در این موسیقی، رباب و تنبورک می باشد.

2) صوت و نازیک، با ترانه و آواز همراه است. آهنگ های صوت متنوع نیست و یکنواختی آشکاری در آن مشاهده می شود اما ترانه های صوت کاملا متفاوت می باشد. در آهنگ های نازیک تنوع زیادی دیده می شود که در مراسم عروسی نواخته می شود.

3) موسیقی حماسی و پهلوانی، وقایع تاریخی و حماسی بلوچستان را بیان می کند و در مجالس بزرگان توسط پهلوانان و همراهانش اجرا می شود.

4) موسیقی درمانی که به این موسیقی به اصطلاح گواتی می گویند که برای درمان بیماری های روحی به کار می رود.

5) موسیقی سپت، این نوع موسیقی توسط زیورآلات زنان نواخته می شود.

از موسیقدانان برتر بلوچ میتوان به اساتید مرحوم کمال خان هوت  – شیر محمد اسپندار -دین محمد   موسی زنگشاهی- موسی بلوچ – در زاده -درویش عبدالرئوف صاحب زاده و…

منبع : سایت اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان